„Ale ta Kasia jest dzielna!”, „Patrz, jaki ten Marek zaradny, jego rodzice muszą być dumni”. Niekiedy w rozmowach dorosłych zdarza się słyszeć takie zdania i pochwały. Podziwiamy dzieci, które wydają się dojrzalsze, niż wskazywałby na to ich wiek, i chwalimy je za niemal dorosłą postawę. Jednak kiedy temu zjawisku przyjrzeć się bliżej, to możemy zauważyć, że za odpowiedzialnością i zaradnością dziecka czasami kryje się niedojrzały rodzic. Na czym polega taka zamiana ról nazywana też parentyfikacją?
Parentyfikacja to taka sytuacja, kiedy dziecko spełnia potrzeby rodzica w dwóch obszarach. Pierwszy z nich to obszar działania i obowiązków. Dziecko nieustannie zajmuje się rodzeństwem, robi zakupy, sprząta cały dom, jest tłumaczem, niekiedy też musi zarabiać pieniądze. Drugi obszar to emocjonalne odwrócenie ról. Mamy z nim do czynienia wtedy, gdy dziecko zajmuje się stanami umysłu i emocjami rodzica, jest buforem lub mediatorem w relacji pomiędzy rodzicami, ratuje dorosłego, który doświadcza czegoś trudnego, na przykład cierpi na depresję albo też jego zadaniem jest wyrażanie nieustannego podziwu dla opiekuna. Zdecydowanie to właśnie ta druga forma parentyfikacji, emocjonalna, jest większym obciążeniem dla dziecka.
W Pani wypowiedzi padły słowa, które często pojawiają się też w opowieściach osób parentyfikowanych, czyli “dzielne”, “dobre”, “dojrzałe”, “dorosłe”. To takie dzieci, które są pochłonięte sprawami rodzica — jego umysłem, jego realnymi potrzebami — i które wypełniają bardziej dojrzałe role niż te, które związane są z ich wiekiem metrykalnym. Można powiedzieć, że żyją nieswoim życiem, dlatego zdarza mi się określać osoby sparentyfikowane jako niewidzialne — nie ma ich, żyją życiem rodziców.
Pamiętajmy jednak, żeby oddzielać zjawisko parentyfikacji od poważnych niekiedy obowiązków dziecka w rodzinie, która jest w sytuacji kryzysowej; dziecko włącza się w niej w sprawy dorosłych. Może wtedy rozwinąć poczucie odpowiedzialności. Parentyfikacja ma natomiast charakter destrukcyjny i prowadzi do poważnych konsekwencji. Ważne jest, żeby zobaczyć, czy z powodu jakiejś kryzysowej sytuacji dziecko było dzielne i rodzina to doceniła, czy też mamy do czynienia z procesem, który jest ukrytą przemocą. Istotnym kryterium jest tu, między innymi, jawność funkcji pełnionych przez dziecko.
Dobrze rozumiem, że trzeba być czujnym na te słowa “dzielny”, “dobry” i zauważać, kiedy dziecko zostało zmuszone przez sytuację, by takie być, ale zostało docenione za swoją postawę, a kiedy jest niejako niezauważalne i doświadcza przemocy?
Można nawet powiedzieć, że to jest rozróżnienie pomiędzy jednorazową lub kryzysową sytuacją a sytuacją ukrytej traumatyzacji, czyli nie tylko doświadczeniem trudnym czy stresowym, a takim, która przekracza możliwości radzenia sobie.
Warto tu przywołać regułę 4F, opisywaną między innymi przez Peta Walkera, odnoszącą się do reakcji na traumatyczne zdarzenie. Są cztery sposoby reakcji na takie doświadczenie. Niektóre osoby reagują ucieczką (flight), inne walką (fight), zamrożeniem (freeze), lub też przymilaniem się (fawn). Ten ostatni rodzaj reakcji wydaje się mieć związek z parentyfikacją. W momencie, kiedy dziecko staje się swoistym niewolnikiem umysłu rodzica, używa przymilania po to, by znaleźć najlepszy sposób adaptacji do otoczenia rodzinnego. Oczywiście, niekiedy u jednej osoby mogą występować różne sposoby radzenia sobie z traumą.
Wspomniała Pani, że parentyfikowane dzieci są niewidzialne. Wydawałoby się, że jest wręcz przeciwnie, często są chwalone za bycie dzielnymi czy dorosłymi, ale, jak teraz rozumiem, ta niewidzialność dotyczy innego obszaru — takie dzieci znikają, ponieważ przejmują rolę opiekunów, rodziców swoich rodziców. Czy można powiedzieć, że parentyfikowane osoby tracą doświadczenie swojego dzieciństwa?
Absolutnie tak. W pracy psychoterapeutycznej z osobami, które doświadczyły parentyfikacji, właśnie ten wątek jest najtrudniejszy. Pacjentom często zdarza się okazywać żal za dzieciństwem, którego nie było. Wtedy płaczą albo czują po prostu wielki ból. Można taką pracę przyrównać do pracy z osobami z rodzin alkoholowych. Dzieci w takich rodzinach niekiedy przyjmują funkcję “bohatera”, ponieważ nie mają innego wyjścia — żeby przetrwać, trzeba zająć się opiekunem, żeby on, choć w niewielkim zakresie, stał się dostępny i podjął choć niektóre obowiązki rodzicielskie.
Dzieci sparentyfikowane stają się niewidzialne w swoich potrzebach. W teoriach psychodynamicznych mówimy za Donaldem Winnicottem o “fałszywym Ja” czy też o masce. Można też odwołać się do koncepcji persony z teorii C. G. Junga. Przyjmuję, że dzieci w rodzinach, w których dochodzi do odwrócenia ról, zakładają właśnie taką „maskę dorosłości”. Można sobie wyobrazić sytuację, gdy maska dobrze przyklei się do twarzy. Człowiek nie wie albo zapomina, jaka jest jego własna skóra pod nią. Ale gdyby zdjął gwałtownie maskę, to miejsce po niej byłoby bardzo obolałe.
To niezwykle poruszające i też trudne do wyobrażenia, co człowiek, który mierzy się z taką maską, już samemu będąc dorosłym, musi czuć.
Najczęściej cytowane badania, dotyczące odwrócenia ról, które przeprowadziliśmy z kolegami z Niemiec, obejmowały niemal 1000 pacjentów z problemami psychosomatycznymi. Udało nam się wykazać zależności pomiędzy emocjonalną parentyfikacją ze strony matek w przeszłości a depresją osób sparentyfikowanych w dorosłości. Myślę, że te osoby nie mogły rozwinąć wewnętrznej instancji, która pozwala uspokajać się w sytuacjach trudnych. Nie ma obrazu kogoś takiego w środku, kto mówi, że będzie dobrze. Pozostają z brakiem a nawet z pustką. Jedna z moich pacjentek miała przez lata w telefonie SMSa od ciotki, która jej napisała kiedyś w jakiejś sprawie: „Dasz radę”. Zaglądała do niego gdy było jej ciężko, SMS pełnił rolę talizmanu. Kobieta ta nie miała mamy, na której mogłaby się oprzeć, raczej było odwrotnie. To mama została wiecznie niezadowoloną dzidzią, wyciągającą od własnych dzieci i instytucji (np. od ZUSu) ciągle jakieś usługi i świadczenia.
Te osoby tęsknią za tym, czego nie miały?
Bardzo poruszające są tu obserwacje klinicystów, które mówią o tym, że osoby sparentyfikowane, szczególnie kobiety, jedynaczki albo najstarsze córki w rodzinach, niekiedy mają kłopot z posiadaniem własnych dzieci. Pani zwraca uwagę na tęsknotę za czymś, czego się nie miało, a one z kolei mówią o tym, że przez całe życie miały już dziecko, własnego rodzica, który potrzebował opieki. Takie doświadczenie sprawia, że mogą nie decydować się na macierzyństwo. Ich wyzwania czyli zadania w dzieciństwie mogły być zbyt duże, żeby mogły sobie wyobrazić, że opieka nad dzieckiem wiąże się z prawdziwą przyjemnością. O swoich rodzicach mówią często używając określeń: „kula u nogi”, „ciężar na plecach” albo nawet „balast na głowie”. Szczęśliwie nie musi tak być. Wiem na podstawie wieloletniej praktyki klinicznej, że doświadczenia odwrócenia ról można przepracować, choć nie jest to zadanie łatwe.
Pani Profesor, wspomniała Pani o rodzinach alkoholowych. Czy możemy mówić o jakimś modelu rodziny, w którym parentyfikacja pojawia się najczęściej? Kim są ci rodzice, którzy odwracają rolę i widzą w swoich dzieciach opiekunów?
Badania, które przeprowadzaliśmy, pokazały, że dzieci z rodzin alkoholowych były częściej sparentyfikowane niż dzieci bez takich doświadczeń. Na podstawie tej korelacji nie możemy jednak wnioskować, że alkoholizm w rodzinie zawsze prowadzi do odwrócenia ról bądź że to właśnie te rodziny dominują, jeśli chodzi o zjawisko parentyfikacji.
Moje kliniczne doświadczenia i niektóre wyniki badań pokazują, że rodzice, którzy odwracają role, mają problemy z postawą empatyczną czyli mówiąc metaforycznie nie są w stanie „wejść w buty” swojego dziecka, żeby zobaczyć, że ono cierpi bądź jest na coś rozwojowo niegotowe. Dla przykładu: w rodzinie migrantów mama może oczekiwać od swojego dziecka, by tłumaczyło skomplikowane słowa w sklepie czy intymne szczegóły u lekarza, i nie może sobie wyobrazić, że to dla 6-latka jest za trudne.
W psychologii mówimy o mentalizowaniu, czyli wyobrażeniu sobie umysłu drugiej osoby, oraz o empatii, czyli możliwości wczucia się w stan kogoś innego. Te procesy często współwystępują. W rodzinach, w których rodzice nie mają takich umiejętności, dzieci nie mogą zaistnieć w ich umysłach ze swoimi potrzebami. Mówi się o tym, że najczęściej odwracają role rodzice, którzy mają zaburzenia osobowości i to właśnie ich konstrukcja osobowości nie pozwala im wyobrazić sobie stanu umysłu dziecka.
Wspomniała Pani o kobietach, które były parentyfikowane w dzieciństwie, a w dorosłości nie decydują się na własne dzieci. Zastanawiam się, czy z Pani doświadczeń klinicznych wynika, że może być też odwrotnie, to znaczy, czy parentyfikacja może być niejako przekazywana z pokolenia na pokolenie? Wyobrażam sobie taką sytuację, że wcześniej parentyfikowany dorosły może parentyfiować teraz swoje dziecko — zwracać się do niego po to, czego nie dostał od swoich rodziców.
Dokładnie tak może być. Trzeba jeszcze powiedzieć o szerszym, trudnym kontekście traumatyzacji dotyczącym polskiego społeczeństwa. Jesteśmy narodem, który poniósł w czasie wojny ogromne straty; zginęło około 6 milionów ludzi, nie licząc tych, którzy byli ranni i wywożeni z domów rodzinnych. Niewątpliwie mamy do czynienia z transgeneracyjnym przekazem braku wystarczająco dobrych relacji. Możemy analizować ten problem na kilku poziomach — neuronalnym, odnoszącym się do zmian funkcjonowania centralnego układu nerwowego u osób w ekstremalnym stresie, epigenetycznym, związanym z dziedziczeniem pozagenowym, a także na poziomie przywiązaniowym. Rodzic, który sam jest wypełniony wielkim brakiem, kiedy jest w kontakcie ze swoim malutkim, płaczącym dzieckiem, nie zawsze jest w stanie nim się zająć, ponieważ dostrzega w nim i czuje siebie samego w przeszłości. Nie może dawać, bo chciałby dostać.
Czy dorosłe osoby też mogą doświadczać zjawiska podobnego do parentyfikacji? Czy to odwrócenie ról może trwać również po upłynięciu dzieciństwa?
Myślę, że są dwie różne odpowiedzi na Pani pytanie. Jeśli odwrócenie ról miałoby się zacząć w dorosłości, to nie mówiłabym o parentyfikacji, tylko o specyficznej sytuacji rodzinnej, kiedy np. członek rodziny ciężko choruje, potrzebuje pomocy i wtedy trzeba się nim zająć. Niekiedy jest to wyzwanie ponad siły członków rodziny. Ale osoba, która nie doświadczyła parentyfikacji w dzieciństwie będzie miała lepsze możliwości znalezienia rozwiązania, bo nie będzie obarczona poczuciem winy. Wyniki naszych badań, o których wcześniej wspominałam, dotyczące osób z rodzin alkoholowych, pokazały, że dorośli, którzy doświadczyli odwrócenia ról w dzieciństwie, nadal czują się sparentyfikowani — nie w sposób instrumentalny, ponieważ nie muszą się już zajmować pijanym rodzicem, ale w sposób emocjonalny. Moje doświadczenia kliniczne pokazują, że ci pacjenci, szczególnie kobiety, które mają dzieci, mówią o swoistym przymusie — „No ja muszę co weekend jeździć do mamusi!”, żałują, że nie mogą spędzać weekendu z rodziną. Pojawia się w nich takie poczucie, że ciągle trzeba sprawdzać potrzeby rodzica i trudno się od nich odseparować.
To, co Pani Profesor mówi, kojarzy mi się z byciem nieustannie w trybie zadaniowym — powinnam, muszę…
Zwróciła Pani uwagę na ważną rzecz — ogromna część pracy z takimi osobami to jest przedefiniowanie „muszę” na „chcę”. Kiedy sparentyfikowani pacjenci zwracają się po pomoc i usłyszą pytanie o to, co chcieliby osiągnąć, nie mogą tego zdefiniować. To jest ta część bycia niewidzialnym, o której wcześniej rozmawiałyśmy: bycie niewidzialnym dla samego siebie.
Można sobie wyobrazić, że dla 12-letniego dziecka liczne obowiązki i opieka nad całą rodziną mogą być trudne i obciążające. Jak odwrócenie ról wpływa na parentyfikowane dziecko?
Zacznijmy od wieku przedszkolnego. W takim małym dziecku, w którego rodzinie dochodzi do odwrócenia ról, może pojawić się tendencja do kontrolowania rodziców i opieki nad nimi, lub też do karania. Wyobraźmy sobie, że mamy do czynienia z ojcem uzależnionym od alkoholu i to dziecko na widok rodzica krzyczy „No i znowu piłeś!”. Wchodzi w rolę opiekuna tego ojca, czyli zarówno pełni funkcję jego matki, jak i swojej własnej, która jako drugi dorosły w rodzinie – lubię używać takiego określenia – „abdykowała” z funkcji rodzicielskiej. Dziecko rozwija w sobie specyficzne cechy osobowości i postawę związaną z poczuciem siły, którą niektórzy charakteryzują na wymiarach osobowości narcystycznej (albo masochistycznej). Warto jednak zauważyć, że tak naprawdę za tą pozorną siłą kryje się wiele wewnętrznego cierpienia.
Taka osoba może mieć na drodze swojego rozwoju zahamowany proces psychicznego oddzielania się od rodziny pochodzenia. Jest to szczególnie ważne w okresie dorastania, czyli np. o 12-letniego dziecka, o którym Pani mówi. W języku psychologicznym używamy terminów separacja i indywiduacja. To taka sytuacja, kiedy nie można porzucić wczesnodziecięcych potrzeb relacyjnych, co jest niezbędne aby móc wchodzić w nowe zadania rozwojowe. Z jednej strony osoba sparentyfikowana już w swojej dorosłości jest dojrzała i odpowiedzialna, a z drugiej ma wewnętrzną potrzebę, żeby w końcu ktoś się nią zaopiekował i był dla niej. W konsekwencji pojawia się problem z budowaniem partnerskiej relacji oraz tworzeniem w związku wymiany dawania-brania. Taka osoba ma niekiedy wręcz przymus zajmowania się innymi.
Jest jeszcze wątek, o którym wcześniej wspominałam, czyli depresji oraz straty dzieciństwa, którego się nie doświadczyło. Podobnie jak w innych rodzinach dysfunkcyjnych, osoby sparentyfikowane mają często silne poczucie wstydu oraz poczucie winy, ponieważ nigdy nie są wystarczająco dobre. Kilkuletnie dziecko nie będzie doskonałym tłumaczem symultanicznym w rodzinie emigrantów, gdy musi wspierać rodziców w urzędach czy u lekarza, bo szybciej od nich nauczyło się języka. Podobnie jest w przypadku dziecka, które opiekuje się rodzicami w trudnych sytuacjach, na przykład mamą w depresji. Dziecko ma wówczas poczucie, że nie koi jej wystarczająco dobrze. Po prostu nie może tego robić dobrze, bo nie jest dorosłym.
Mówiąc o konsekwencjach parentyfikacji nie można też pominąć chorób somatycznych. W momencie, kiedy występuje stałe, chroniczne napięcie, z którym umysł nie może sobie poradzić, włącza się ciało i to ciało może zacząć chorować. Reinhart Stalmann, niemiecki psychosomatyk, opisał to zjawisko przy pomocy stwierdzenia: „gdy cierpi dusza, choruje ciało”. Ale związek psychika-ciało jest bardzo złożony i należy unikać w tym obszarze uproszczeń, dotyczących prostych korelacji pomiędzy zjawiskami.
A co z konsekwencjami parentyfikacji w życiu dorosłym?
Moim zdaniem, najciekawsze wyniki badań w naszym trwającym kilka lat projekcie dotyczącym parentyfikacji, ujawniły związek parentyfikacji w dzieciństwie – szczególnie emocjonalnej – z zaburzeniami obrazu ciała, czyli z tym, jak dana osoba spostrzega i odczuwa siebie cieleśnie. Osoby sparetnyfikowane były bardziej od innych niezadowolone ze swojego ciała (jego funkcji oraz części), miały mniejsze poczucie witalności, a więc mniejsze poczucie siły życiowej, były też w mniejszym stopniu zorientowane na swoje zdrowie i gorzej je oceniały. Z drugiej strony bardziej niż osoby, które nie doświadczyły odwrócenia ról, koncentrowały się na sowim wyglądzie. Obszary „zapisania w ciele” doświadczeń relacyjnych w rodzinie wydają się warte dalszego analizowania i badania.
W jakimś sensie przekonanie „nie jestem wystarczająco dobra” przekłada się również na postrzeganie ciała?
Mogę odpowiedzieć na to pytanie w odniesieniu do jednego zjawiska, jakim jest doświadczanie dotyku w dzieciństwie. Rodzic, który nie ma przyjemności w relacji z dzieckiem, to nie jest rodzic, który dotyka z czułością. Ostatnio wydałam książkę pod redakcją pt. „Samotne ciało. Doświadczanie cielesności przez dzieci i ich rodziców”. Dwa pierwsze rozdziały, Natalii Głowackiej i Katarzyny Aksamit, są poświęcone dotykowi afektywnemu w relacji rodzic-dziecko, wskazują na różnice tej formy dotyku od dotyku pielęgnacyjnego. Jedna z pacjentek, która doświadczyła parentyfikacji, opowiadała, że jej mama pod względem pielęgnacyjnym robiła wszystko perfekcyjnie, „była rękoma” ale brakowało radości wynikającej z kontaktu, a także czułości. Ta kobieta dopiero w związku ze swoimi dziećmi poznała moc przytulania i bliskości fizycznej. Rodzic, dla którego relacja z dzieckiem nie jest przyjemna, to jest ktoś, kto nie może przekazać dziecku przyjemności związanej z doświadczaniem ciała i myśleniem o ciele w sposób pozytywny.
Wspominała Pani, że parentyfikacja jest ukrytą formą przemocy. Jak w takim razie można jej zapobiegać, czy jest to w ogóle możliwe?
Kiedyś na wykładzie pokazywałam studentom filmik z pogranicza sytuacji odwrócenia ról. Można go było różnie rozumieć. Niektórzy odbiorcy nie widzieli w historii samotnej dziewczynki zarabiającej pieniądze po szkole, żeby kupić dziadkowi aparat słuchowy, ukrytej formy przemocy, a właśnie dzielne, dobre dziecko, które ratuje kogoś, komu jest potrzebna pomoc. Wtedy w odpowiedzi pytałam: „Dlaczego to dziecko ma ratować? Dlaczego nie ma jakiegoś innego dorosłego, który zainteresowałby się historią tej rodziny?”, „A gdzie są instytucje zajmujące się pomocą społeczną, które mogłyby zadbać o aparat słuchowy dla dziadka?”.
Myślę, że jedną z form zapobieganiu zjawisku parentyfikacji jest jak najczęstsze mówienie o nim, o jego niuansach i ogromnym cierpieniu, które jest związane z tym procesem. Moja naukowa książka „Dorosłe dzieci. Psychologiczna problematyka odwrócenia ról w rodzinie” ma kilkanaście dodruków, więc mogę przyjąć, że istnieje społeczna potrzeba, by czytać na ten temat. Z drugiej strony myślę, że jednak niespecjalnie dużo i wystarczająco głośno mówi się o odwróceniu ról na co dzień, szczególnie w krajach, gdzie funkcja poświęcania się dla innych ma kulturowo określone miejsce. Cieszę się, że Czytelnicy portalu Zdrowa Głowa będą mieli okazję poczytać o parentyfikacji i być może dzięki temu poznać bliżej to zjawisko. Dziękuję, że chciała Pani zająć się tym tematem.
Dziękuję za rozmowę.
Ekspertka:
prof. dr. hab. Katarzyna Schier – pracuje w Katedrze Psychologii Klinicznej Dziecka i Rodziny na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Ukończyła pięcioletnie studia podyplomowe z psychoterapii dzieci i młodzieży w Heidelbergu. Jest psychoanalityczką i psychoterapeutką psychoanalityczną. Główne obszary jej zainteresowań naukowych to mechanizmy rządzące psychoterapią, problematyka genezy chorób psychosomatycznych, tematyka rozwoju oraz zaburzeń Ja cielesnego i obrazu ciała, a ostatnio także utajone formy przemocy w rodzinie, takie jak parentyfikacja. Jest autorką kilku książek m.in. „Bez tchu i bez słowa. Więź psychiczna i regulacja emocji u osób chorych na astmę oskrzelową” (GWP), „Piękne brzydactwo. Psychologiczna problematyka obrazu ciała i jego zaburzeń” (Scholar) oraz „Dorosłe dzieci. Psychologiczna problematyka odwrócenia ról w rodzinie” (Scholar).
Autorka:
Kinga Bartkowiak – absolwentka etnologii, studentka psychologii na Uniwersytecie SWPS w Poznaniu. Członkini Koła Naukowego Psychoterapii i Treningu.
http://zdrowaglowa.pl/parentyfikacja-o-zamianie-rol-w-rodzinie-rozmawiamy-z-prof-katarzyna-schier/
Kommentare